نگاهی به «اونیروکریتیکا»؛ یکی از قدیمی ترین کتابهای تعبیر خواب

این کتاب در قرن نهم میلادی (قرن سوم هجری) و در زمان خلافت عباسی توسط حنین ابن اسحاق به عربی ترجمه شد و به خاطر روش خاص و شرح و بیان مفصلی که تأثیر بزرگی بر نویسندگان مسلمان در حوزۀ تعبیر رویا گذاشت.

آرتمیدوروس کتاب خود را در پنج بخش نوشته است. بخش اول به تعبیر رویاها و خوابهای مربوط به انسان اختصاص دارد. در این بخش هر چیزی که به نحوی به رفتان و بدن انسان باشد، مثل تولد و مرگ و اندامهای مختلف بدن مورد تعبیر و تفسیر قرار گرفته اند. در بخش دوم معنی خواب مربوط به اشیاء و رویدادهای طبیعی مثل پدیده های جوی و حیوانات شرح داده می شود. سوم نمادها را در دسته بندی می دهد و معنی انواع آن از اموری را که در رویا دیده می شود بیان می کند. بخش چهارم یک راهنمای تعبیر رویاست که میهد معبر باید چه چیزهایی را در هنگام تعبیر خواب در نظر داشته باشد; و نهایتاً بخش پنجم رویا و تعبیر آنها را ذکر می کند تا مکملی برای بخش راهنما باشد.

در مقدمه کتاب چند تقسیم بندی از انواع خواب ها آمده است. آرتمیدوروس در این دو نوع کلی رویا را از هم تفکیک می کند که یکی از آنها (اونیروس) به اعتقاد آنها می تواند پیشگویی حوادث آینده را در بر داشته باشد و یکی از آنها (انهوپنیون) فقط به حوادث روزمره و حالات بدن مربوط می شود. در خود خواب‌های پیشگویانه هم تقسیم‌بندی‌هایی هستند؛ مثلا خواب و رویاهایی که مستقیما وقایع آینده را می دهند از خواب هایی که به صورت نمادین و استعاری این کار را می سازند متمایز شده اند. بیشتر کتاب «تعبیر رویاها» به بررسی همین خوابهای نمادینی مربوط می شود که خبر از حوادث آینده می دهد.

آرتمیدوروس معتقد است که نوع نگاه به آنهایی است که در نتیجه و تعبیر می تواند تاثیرگذار باشد. مثلاً اگر کسی خوابی دیده باشد که خبر از حوادث بدی در آینده بدهد، اگر خودش احساس خوبی به آن داشته باشد و فکر کند که این خواب خبر از وقایع خوشایند می دهد، تأثیر منفی خواب از بین خواهد رفت و تعبیر بد آن خواهد شد. از نظر او بر عکس این حالت هم می تواند در خوبی خه بد تعبیر اتفاق بیافتد.

یکی دیگر از ریزبینیها و ظرافتهای کتاب آرتمیدوروس این است که او برای هر رویا فقط یک معنی بیان نمیکند بلکه آن را در نسبت با افراد مختلف به صورتهای متفاوتی تعبیر می کند. یعنی اگر یک خواب واحد را د8 شخص فقیر و ثروتمند ببینند این می تواند معنی متفاوتی برای آنها داشته باشد.

او برای هر تعبیری که ذکر می‌کند را هم می‌کند، ذکر می‌کند. این طرح از پسزمینه‌های فرهنگی گرفته شده است. به همین خاطر آرتمیدوروس گاهی خوابهای مختلف را برای مردمی که فرهنگهای متفاوت دارند (مثلا مصریها و یونانیها) دارای معانی متفاوتی میداند، زیرا امور مختلف در این فرهنگهای مختلف میتوانند معانی مختلف داشته باشند.

از این جهت کتاب «تعبیر رویاها» با وجود قدمتی که نسبت به آثاری که در قرنهای بعد از آن نوشته شده است، دارد. او برای هر نماد فقط یک معنا فقط یک معنی است که همیشه و همه جا ثابت باشد ذکر نمی کند بلکه تا حد زیادی به تفاوت های شخصی و فرهنگی و توجه تاریخی دارد.

به این کتاب شاید بتوان گفت که آرتمیدوروس راهی به سمت نوعی تعبیر رویای شخصی است. یعنی هرکس به این دلیل که خودش را بهتر از دیگران می شناسد و با اعتقادات و پیشزمینه های فرهنگی بیش از دیگران آشناست، می تواند بهترین معبر خواب های خودش باشد. اما روش و نوع نگاه او از چنین دیدگاهی دور نیست.

برای اینکه تصویر بهتری از شیوۀ آرتمیدوروس به دست بیاوریم، میتوانیم نمونه هایی از تعبیرهای او را ذکر کنیم. او در بخش اول کتاب خود میگوید گذکتگان حمام کردن در خواب را نشان رویدادهای خوب و مفید میدانستند و نظرشان هم درست بوده است. اما کسانی که در این زمان (یعنی معاصران آرتمیدوروس) هنوز هم حمام را نشانهای مثبت میدانند اشتباه می کنند، زیرا شیوۀ حمام در زمان قدیم با امروز متفاوت بوده است.

در گذشته افراد از لگنهای بزرگ شخصی برای حمام کردن استفاده میکردند، اما بعد از به وجود آمدن حمامهای عمومی باید دربارۀ تعبیر اینگونه خوابها را تازه نظر کرد. حمامهای عمومی شلوغ هستند و تعداد زیادی دارند که در آنجا وجود رنگ بدن را تغییر می دهد و می تواند نها را نشان دهد ککمک و گرفتاری یا آسیب های بدنی باشد. اما در همین زمان هم فرق می کند که محیط حمامی که در خواب دیده می شود آرام و ویبا باشد یا نه و شیوۀ حمام عادی باشد یا غیر عادی. زیرا حمامهای زیبا مخصوص ثروتمندان هستند و این نشانهای مثبت است و حمام را به شیوۀ غیر عادی مخصوص بیماران می دهند و این می تواند نشانهای منفی باشد.

آرتمیدوروس جئئیات خیلی بیشتر را در مورد این موضوع ذکر می کند و حتی تجربیات خودش را هم ذکر می کند. مثلا میگوید ورزککاری را میشناخته که خواب میبیند به همام رفته اما آب پیدا نمیکند. او بعدا به یک مسابقۀ مهم راه پیدا کرد، اما به دلیل پرداخت رشوه از مسرخ. در اینجا حمام نشان میدان مسابقه بوده و پیدا نشدن آب به معنی نرسیدن به مقصود اصلی بوده است.

در همین مثال می توانم ببینم که آرتمیدوروس کاملاً نسبت به پسزمینه های تاریخی و فرهنگی خواب حساس بوده و کوچکترین ظروف خواب را دارای نشانه های برجسته است. توجه داشته باشید که باید تجربه کنید هم در این مثال مشخص است. او با استفادۀ بسیاری از پیشینیان خود کرده است، اما هیچ کار و التزام متعصبانه ای به آنچه که دیگران گفته اند ندارند و مشاهدات و تجربیات خود را هم در تعبیر خواب به کار می گیرند.

کتاب حدودا دویستای آرتمیدوروس (که البته هنوز ترجمۀ فارسی ندارد) با نگاه جزئینگر و ظریفی که دارد، مثل سفری باستانی و جذاب در قلمرو رویاهاست و می تواند مخاطبش را به مسئلۀ خواب تا حد زیادی تغییر دهد و به این جهان رازآمیز توجه کند. و ناشناخته را در او بیدار کند. شاید کسی موافق این دیدگاه نباشد که خواب ها می توانند از حوادخ آینده بدد. اما حتی چنین کسی نمی تواند انکار کند که رویاها قلمرو نمادپردازی های ذهن خود ما هستند و بنابراین شناختن این نمادها می توانند مسیری جذاب و ماجراجویانه برای شناخت خویشتن باشند.

به این معنی کتابی مثل «اونیروکریتیکا» مجموعه بیارزش از خرافه های قدیمی نیست بلکه کوششی برای شناخت جهان درونی روح انسان است; کوششی که از هزاران سال هیش و در باستانی ترین تمدن ها وجود دارد و هنوز هم ادامه دارد.