آیین‌های چهارشنبه سوری

لغت شناسی

درباره واژه «سوری» در ترکیب نام جشن سوری دو دیدگاه وجود دارد. برخی سور را به معنای جشن، شادمانی و عیش گرفته اند و نظر برخی دیگر این است که سوری به معنای سرخ است. زیرا در این جشن آتش سرخ برافروخته می‌شود. واژه سور یک واژه پهلوی به معنای سرخ است. در زبان فارسی گل سوری نیز به معنای گل سرخ است و به همین دلیل نظر دوم درباره معنای کلمه سوری پذیرفتنیتر است. نام این مراسم «جشن سوری» بود و واژه چهارشنبه بعدها به این نُدس فَضا فاش.فاش. از نامهای محلی این جشن در نقاط مختلف ایران عبارتاند از: گول چارشمبه (اردبیل) کوله چوارشمبه (کردستان) گوله گوله چارشمبه (گیلان) چارشمبه سرخی (اصفهان) و چوارشمبه کولی (غروه).

ابراهیم پورداوود پورداوود میگوید که چهارشنبه سوری ریشه در «گاهنبار» زرتشتیان دارد و جشن نزول فروهرواست که شش رسیپیش از فرا رسیدن نوروز برگگار می شود. همچنین این فرضیه وجود دارد که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنت اعلان سال نو با آتش افروزی بر بامهاست و پریدن از آتش یادی از عبور سیاوش از آتش است. از طرفی از آنجا که در برخی منابع درباره نحوست روز چهارشنبه سخن گفته شده است، ممکن است این رسم در قرون اولیه اسلامی گرفته شود.

آیین‌ها

جشن چهارشنبه سوری با آیین ها و رسوم گوناگون در نقاط مختلف ایران برگگار می شود که نقطه اشتراک همه آنها افروختن آتش است.

کوزه شکستن

در بسیاری از شهرهای ایران مردم بعد از پریدن از روی آتش کوزه می‌شکست. یکی از دلایل این کار به این باور قدیمی بر می گردد که کوزه بد یمنی را ذذب می کند و با ککستن آن بد یمنیها از بین میروند. در تهران چند سکه داخل کوزه میگذاشتند و از بالای بام به پایین پرتاب میکردند. این سنت شاید یک دلیل بهداشتی هم داشته باشد، از این قرار است که ایرانیان قدیم داشته باشند ظروف سفالین را نباید بیشتر از یک سال در خانه نگه داشت و از آن استفاده کرد; بنابراین همزمان با فرا رسیدن سال نو در شب چهارشنبه سوری آنها را میکستند و ظروف سفالی نو تهیه میکردند.

قاشق زنی

در گذگذته دختران و پسران جوان چادری روی چادری روی سر و صورت خود میانداختند تا شناخته شوند و در خانه دوستان و اقوام میرفتند. صاحبخانه از صدای سطوحی که داخل کاسها میزدند، جلوی میزدند، جلوی در میآمد و داخل کاسه هایشان را با آیل، نقل و شیرینی پر میکرد. این آئین احتمالاً از آنجا نشات می‌گیرد که ایرانیان باستان عقیده دارند که ارواح نیک گذشتگان در روزهای آخر سال به میان زندگانی می‌گردند و به شکل چهره‌های پوشیده به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت هدیه‌ای به آنها می‌دهند.

بخت گشایی و گره گشایی

به گفته سعید نفیسی یکی از آئینهای چهارشنبه سوری این بود که افراد برای حل مشکلاتشان از لباس یا روسری خود را میزدند و در خیابان راه میرفتند و از اولین عابری که به آنها میرسیدند، میخواستند که آن گره را باز کند. این کار به نیت باز شدن گره از کارهای فروبسته انجام می شود. همچنین در خراسان مرسوم بود که دختران دم بخت با کوزه یا قیچی لب جوی میرفتند و بعد از پر کردن کوزهها یکی از همراهان دو انگشت شست آنها را با نخ میبست و پنهان میشد تا عابری از راه رسید و با قیچی نخ را برد و بگوید: «بستگی بخت را بریدم» سپس دختر با کوزه آب به خانه بر میگت و هفت بار دور حیاط میچرخید و می گفت: «بختم باز شد».

شال سازی

آئین شله یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در روستاها و شهرها رواج دارد و هنوز هم دارد. به این ترتیب که جوانان چند دستمال حریر و ابریشمی را به هم گره میزدند و با آن طناب رنگی بلندی درست میکردند. بعد از راه پلکان خانه ها یا از روی دیوار رن را از دودکک یا پنجره داخل منزل میانداختند و سر دیگر آن را در دستشان نگه میداشتند; سپس با سرفه‌های بلند صاحب خانه را متوجه ورودشان می‌کردند. صاحب خانه ای که منتظر بود، به محض دیدن شال رنگی چیزهایی را که از قبل آماده کرده بود، گوشه شال میریزد و آن را گره میزند و با تکانی ملایم به صاحب شال خبر میدهد که هدیه چهارشنبه سوریاش است و او شال را بالا میکشد.

اگر هدیه داخل شال نان باشد، نشانه نعمت است و اگر شیرینی باشد، نشیماد ات. انار نشانه زیاد شدن اولاد و گردو به معنای طول عمر است. بادام و فندق نشان بردباری و کشمش سالی پر باران است. گاه داخل شال سکه نقره میگذاشتند که نشانه ای از خواستگاری بود و دختر با این روش پاسخ مثبت خود را اعلام میکرد.

خوراکی های مخصوص چهارشنبه سوری

سعید نفیسی در توصیف خوراکی های مخصوص این شب مککل گگا آیل مککل گگا اشاره کرده است که برخی در شب چهارشنبه سوری این نذر را آدا میکردند. در خراسان نوعی آیل مخصوص چهارشنبه سوری وجود دارد که نمک ندارد و خوردن رن را مایه گگون میدانستند. خراسانی ها همچنین در شب چهارشنبه سوری غذایی مخصوص به نگ پلو »میپند که از رشته پلو، عدس پلو، زرکک پلو و ماش پلو تککیل شده است. در کردستان خوردن گندم، جو، عدس و نخود بو داده مرسوم بوده است.